تعزیه، “سیان” و شمرخوان گریان

دهخدا در لغت‌نامه خود، تعزیه را از ریشه “تعزیت” دانسته و برای تعزیت به نقل از منابع مختلف، تعابیری از قبیل “به صبر فرمودن”، “به صبر فرمودن مصیبت‌زده را”، “تصلی دادن و امر کردن به صبر”، “صبر فرمودن و پرسش کردن خویشان مرده را” و موارد مشابه اینگونه آورده است. اما برای واژه تعزیه، عبارت “تعزیت و برپاداری عزای حضرت سیدالشهدا (ع) و روضه‌خوانی و شبیه و آن هر نمایشی است منظوم به توسط عده ای از اهل فن و با موسیقی که بعضی مصائب اهل بیت(ع) را مصور کند” را به کار برده است.

در ارتباط با تاریخچه و زمینه شکل‌گیری تعزیه روایات متعددی وجود دارد؛ برخی آن را به پیش از اسلام و سوگواری برای سیاوش مربوط دانسته و برخی حتی به پیش‌تر از آن دوران نسبت می‌دهند. برخی نیز علت شکل‌گیری آن را عزاداری برای خاندان پیامبر(ص) دانسته و عده‌ای هم آن را ویژه سیدالشهدا(ع) می‌دانند.

تعزیه در طول سال‌ها فراز و فرودهای بسیاری را به خود دیده است اما بر اساس اکثر منابع، دوران صفویه، اوج شکوفایی این هنر آئینی بوده و در برهه‌ای از دوران قاجار به بلوغ خود رسیده اما آنچنان که گفته می‌شود، در دوران پهلوی اول رو به افول نهاده و حتی کار به تعطیلی مجالس تعزیه نیز رسیده است. اما هرچه هست، تعزیه به عنوان یک میراث معنوی، بازتاب هویت اجتماعی و فرهنگی جامعه ماست.

تعزیه پیوندی ناگسستنی میان اسطوره و آئین بوده و زمینه‌ساز نوعی اتحاد و یکپارچگی در جامعه است. امروزه تعزیه تبلور عشق و ارادت مردمی است که اگرچه سال ۶۱ هجری قمری را درک نکرده‌اند اما خود را در آن دوران تصور کرده و بی‌ریا اشک می‌ریزند.

تعزیه در نقاط مختلف کشور در قالب گروه‌های سیار و خیابانی و دسته‌های ثابت جریان دارد و هر گروه بر اساس توان و امکانات، ارادت خود را به این خاندان نشان می‌دهند. پس از انقلاب نیز این هنر مسیر شکوفایی را در پیش گرفته و در روستاهای کشور به خصوص استان مرکزی، رواج چشم‌گیری پیدا کرده است.

دکتر مهدی دریایی، محقق و پژوهشگر تعزیه در گفت و گو با ایسنا اظهار کرد: تعزیه در استان مرکزی قدمتی دیرینه دارد و پیشینه آن به حدود ۳۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. قدیمی‌ترین نسخه‌های تعزیه و تکیه‌ها مربوط به تفرش و فراهان است. محمد روحانی متخلص به انجم از اهالی شازند که آرامگاه وی در قدمگاه است، از بهترین نویسندگان و تعزیه‌سرایان عهد قاجار بوده‌ است.

وی با اشاره به فعال بودن تعزیه در اکثر استان‌های مرکزی کشور، افزود: در جنوب کشور تعزیه بیشتر به شکل نمادین اجرا می‌شود. در شمال کشور نیز تعزیه به شکل میدانی اجرا شده و بیشتر از نسخه رضوان در آن استفاده می‌شود. استان قزوین در زمینه تعزیه کار کرده و تهران نیز پایتخت تعزیه به شمار می‌آید. در اصفهان نیز بیشتر با استفاده از اسب و سوارکاری به اجراهای رزمی می‌پردازند.

وی ادامه داد: استان مرکزی یکی از پایه‌ها و قطب‌های اصلی تعزیه در کشور است و اصالت بیشتر تعزیه‌خوانانی که در کشور به اجرا می‌پردازند، به استان مرکزی باز می‌گردد. استان مرکزی در بحث موسیقی نیز بهترین اجرا کنندگان را دارد و مطرح‌ترین شبیه‌خوانان کشوری اصالتی تفرشی یا فراهانی دارند.

وی گفت: در زمینه پژوهشی نیز استان مرکزی همواره مورد توجه پژوهشگران این حوزه بوده و استان مرکزی را به عنوان یکی از مراکز اصلی تعزیه کشور قلمداد می‌کنند.

این داور تعزیه استان مرکزی تصریح کرد: موزه تخصصی تعزیه به عنوان گنجینه‌ای بی نظیر در استان مرکزی واقع شده که ۳۰۶۰ قطعه از لوازم تعزیه از قبیل شمشیر، سپر، کلاه‌خود، سلاح و لباس متعلق به دوره‌های زندیه، صفویه، قاجار و پهلوی به عنوان میراث فرهنگی و هنری کشور، در این مجموعه گردآوری شده است.

وی اظهار کرد: در مجموع، هرچه به سمت بروجرد و خرم آباد حرکت کنیم، گروه‌های فعال تعزیه بیشتر می‌شوند که نه تنها در دهه محرم بلکه در تمام سال فعال هستند.

دریایی گفت: قدمت تعزیه در خمین نیز چشمگیر است و به حدود ۲۳۰ سال می‌رسد که در روستاهای خمین نیز مشاهده می‌شود. زمینه نسخه‌های آنان انجم(میرانجم) بوده که بعد از انقلاب بیشتر زمینه “میرعزا” در آنها خوانده می‌شود. در روستاهای خمین گروه‌های فعال خوبی وجود دارد که به تعزیه‌خوانی می‌پردازند.

وی ادامه داد: در برخی روستاها مانند سیان سفلی و روستاهای اطراف، نسخه “شَهپر” نیز خوانده می‌شود. تعزیه این روستاها به صورت میدانی است اما تعزیه در اراک به شکل سیار بوده و قدیمی‌ترین آن در بازار اراک انجام می‌شده است.

وی افزود گفت: در خمین انجمن تعزیه وجود دارد و گروه‌های خوبی در آن فعال است و در برخی شهرهای استان نیز این انجمن‌ها و شورای تعزیه وجود دارد. در استان نیز کار مدیریت و هماهنگی تعزیه و تعزیه خوان ها به صورت مشورتی توسط اداره کل ارشاد انجام می‌شود و در صورت وجود سوگواره یا همایش، از تعزیه‌خوانان دعوت به عمل می‌آید.

وی در خصوص حضور شیر در تعزیه اظهار کرد: شیر نماد دوران صفویه بوده و کاراکتر شیر از آن دوران و به منظور نشان دادن ایرانی بودن تعزیه وارد تعزیه شده است. در مورد ورود سلطان قیص نیز سند معتبری پیدا نشد که می‌توان آن را استفاده از صور خیال دانست. حضور درویش در تعزیه نیز به وجود دراویش در دوران صفویه بازمی‌گردد.

این پژوهشگر تعزیه گفت: اوج گیری تعزیه از زمان شاه طهماسب در زمان صفویه آغاز شده و نقطه طلایی آن دوران ناصرالدین شاه بوده است. تعزیه بعد از ناصرالدین شاه تعزیه افول پیدا کرده و در زمان پهلوی و در سال ۱۳۴۲ ممنوع می‌شود اما پس از انقلاب، مجددا رونق پیدا می‌کند.

به گزارش ایسنا، همانطور که گفته شد، روستاها سهم مهمی در حیات تعزیه دارند و یکی از روستاهای فعال در این حوزه “سیان سفلی” است. این روستا از توابع دهستان حمزه‌لو در بخش مرکزی خمین در ۵۵ کیلومتری و درست در میانه جاده محلات به اراک قرار دارد. برای عزیمت از اراک به سمت این روستا باید با حرکت در مسیر خمین و در ۳۵ کیلومتری این جاده، وارد مسیر روستای آشیانه به شهابیه شد و پس از گذشتن از کنار روستاهای آشیانه علیا و سفلی و سیان علیا، به روستای سیان سفلی رسید. دسترسی به سیان از خمین، از طریق جاده روستایی که از کنار آرامستان خمین می‌گذرد، با طی مسافت حدود ۲۵ کیلومتری امکانپذیر است.

سیان سفلی که در منطقه به نام سیان شناخته می‌شود، بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵، ۲۴۷ نفر جمعیت دارد. شغل مردم سیان مانند اکثر روستاهای هم‌جوار، کشاورزی و دامداری بوده و انگور، محصول غالب باغات این روستاست. زبان مردم روستا ترکی است اما این زبان با آنچه که در مناطق آذری زبان کشور صحبت می‌شود، متفاوت است.

اکثر جوانان روستا به دلیل نبود زمینه اشتغال مناسب در منطقه، راهی تهران شده و به گل‌فروشی روی می‌آورند اما نسل‌های قبلی بیشتر به کارهای خدماتی ساختمانی از قبیل گچ‌کاری، بنایی و پیشه‌های اینگونه مشغول هستند.

درباره معنای نام روستای سیان روایت دقیقی وجود ندارد اما در لغت‌نامه دهخدا “گیاهی که بر درخت می‌پیچد و به عربی به آن عشقه می‌گویند و به پارسی آن را پیچه و تحفه یا پارسیان نیز می‌نامند”، تفسیر شده است.

روستای سیان نیز همانند بسیاری از روستاهای هم‌جوار خود در ایام محرم و به ویژه دهه اول آن، شاهد برگزاری مراسم تعزیه است و در سال‌های اخیر، علاقه مندانی از سایر نقاط استان نیز با شنیدن آوازه تعزیه سیان، در روز عاشورا راهی این روستا می‌شوند.

آنطور که سالخورده‌های روستا می‌گویند، قدمت تعزیه منطقه به حداقل ۱۰۰ سال پیش می‌رسد و آنان حال و هوای تعزیه در دوران کودکی شان را به یاد دارند.

اما مردم روستای سیان می‌گویند، تا پیش از محرم سال ۱۳۶۶، مردم سیان برای تماشای تعزیه راهی یکی از روستاهای هم‌جوار می‌شدند اما در این سال، پایه‌های تعزیه در سیان شکل گرفت و پس از آن سال تاکنون، هرساله بدون وقفه و پرشورتر از سال پیش برگزار می‌شود.

تعزیه‌خوانان از اهالی روستا بوده و پس از گذشت بیش از سه دهه از آغاز آن، با کنار رفتن یا فوت نسل اول شبیه‌خوانان، برخی نقش‌ها به صورت موروثی از پدر به پسر رسیده است و برخی نیز کم‌کم پا به این عرصه نهاده تا نقشی در ماندگاری این آئین داشته باشند.

تعزیه کاملا خودجوش بوده و هرکس از پیر و جوان، به اندازه توان خود در فراهم آوردن تدارکات تعزیه کمک می‌کند.

در این سال‌ها مردم روستا بدون انتظار از مسئولان، همواره با کمک‌های خود نگذاشته‌اند که پرچم تعزیه بر زمین بماند. شاید همین مردمی بودن، رمز ماندگاری تعزیه باشد. پس از گذشت حدود بیست سال، هنوز خاطره فوت یکی از خدمتگزاران اهل بیت روستا در لحظات پایانی تعزیه ظهر عاشورا در کلام برخی جاری است که به تعمیق اعتقادات آنان کمک بسیاری می‌کند.

روال برگزاری تعزیه در سال‌های گذشته به این شکل بوده است که عصر روز هشتم محرم تعزیه شهادت حضرت علی اکبر(ع) و عصر روز تاسوعا، تعزیه شهادت حضرت ابوالفضل(ع) در مسجد روستا و روز عاشورا نیز تعزیه در کنار قبرستان روستا برگزار می‌شد اما اکنون تعداد تعزیه‌ها افزایش پیدا کرده و علاوه بر آغاز تعزیه‌ها با محوریت شهدای کربلا از پنجم ماه محرم، در برخی ایام مانند اربعین حسینی، سالروز رحلت پیامبر(ص) و شهادت امام حسن(ع) و سالروز شهادت امام رضا(ع) نیز شاهد برگزاری تعزیه در سیان هستیم. تعزیه با صدای طبل در مسجد برای فراخواندن مردم آغاز می‌شود.

پیش از ظهر تاسوعا، دسته عزاداری در جلوی مسجد شکل گرفته و با حرکت به سمت خانه شهدا، به آنان ادای احترام می‌کنند. پس از پایان تعزیه تاسوعا، دسته عزاداری به سمت گلزار شهدای روستا حرکت می‌کند و مردم با قربانی کردن گوسفند و دود کردن اسپند به استقبال دسته عزاداری می‌روند.

تعزیه روز عاشورا از همان اوایل صبح آغاز می‌شود و حوالی ظهر روز عاشورا به پایان می‌رسد. مخاطبان تعزیه روز عاشورا، زن و مرد و از تمامی قشرها، ساعت‌ها ایستاده یا نشسته و در این سال‌ها، زیر آفتاب سوزان تابستانی به تماشای مصائب وارد شده به اهل بیت پیامبر نشسته و اشک می‌ریزند.

امسال به دلیل گرمای هوا و برخی مسائل دیگر، تعزیه پس از نماز مغرب و عشاء آغاز شد.

سیدمحمد موسوی که سال‌هاست شبیه‌خوانی نقش شمر را بر عهده دارد، پیش از آغاز تعزیه، با گفتن عبارت “… نه من شمرم نه اینجا سرزمین کربلاست …” از نقش خود تبری می‌جوید. اگرچه به باور بسیاری، وی از توانمندترین تعزیه‌خوانان روستا است اما گهگاه او نیز در خلال برگزاری تعزیه نمی‌تواند جلوی اشک‌های خود را بگیرد.

شاید اولین اوج برای تعزیه، صحنه شهادت حضرت علی‌اصغر است که صدای گریه مادران را در میدان طنین‌انداز کرده و با فریاد یاحسین جمعیت همراه است.

حضور “شیر” در تعزیه (فارغ از حقیقی یا تخیلی بودن) و تلاش‌های او برای برای نجات فرزند رسول‌الله(ص) نیز از بخش‌های پرمخاطب تعزیه است. شاید “شیر” نماد تلاش زمین و زمان، زمینیان و آسمانیان برای همدردی و همراهی با ثارالله و همراهی آل پیامبر در برابر سیاه‌ترین چهره‌های تاریخ اسلام است. شاید نماد تمام آزادی‌خواهانی است که در صحرای کربلا نبودند تا به ندای “هل من ناصر ینصرنی” امام “لبیک” بگویند. زمان از حرکت ایستاده اما تقدیر پیش می‌رود و اندکی بعد، تراژیک‌ترین و اندوه‌بارترین حادثه تاریخ اسلام رقم می‌خورد. شهادت حسین بن علی(ع)، واقعه ای که بسیاری، آن را رمز پایداری اسلام می‌دانند.

در خلال برگزاری تعزیه، کوچک و بزرگ به امید رسیدن به حاجت خود، به پخش نذورات می‌پردازند و بسیاری گوشی در دست به دنبال ثبت خاطره‌ای از این رویداد هستند. مادران، نوزادان خود را در گهواره حضرت علی‌اصغر قرار می دهند تا گریه‌های آنها تداعی کننده نوای غالب در میدان نبرد در روز عاشورا باشد. کودکان نیز گاهی در نقش سیاهی لشگر سپاهیان شمر و گاهی در نقش یاران امام حسین(ع) به ایفای نقش می‌پردازند تا شاید در آینده هنرور یکی از نقش‌های تعزیه باشند.

با پایان تعزیه، سیدمحمدِ شمرخوان، اولین کسی است که در عزای سید شهیدان، اشک می‌ریزد و به نوحه‌سرایی می‌پردازد. اکنون همه تعزیه‌خوانان، از موافق‌خوان و مخالف‌خوان گرفته تا مخاطبان تعزیه، حلقه ارادت بر گرد پیکر شهید کربلا تشکیل داده و همه بر سر و سینه می‌کوبند. اینجا دیگر حرفی از گرمای هوا نیست و فقط صحبت از ستمی است که بر اهل بیت امام حسین (ع) گذشته است.

ساعت یک و ۴۵ دقیقه بامداد است اما خستگی در چهره هیچ‌کس نمایان نیست، اکنون ارادتمندان حسین(ع) به پیشواز شام غریبان می‌روند.

به گزارش ایسنا، از آنجا که استان مرکزی یکی از خاستگاه‌های تعزیه در کشور است، ضرورت توجه به گروه‌های تعزیه‌خوانی در مناطق مختلف استان و شناسنامه‌دار کردن آنها بیشتر احساس می‌شود. عشق و ارادت مردم به خاندان اهل بیت(ع)، تعزیه را از هر نوع کمک مالی بی‌نیاز می‌کند اما هنرمندان این رویداد آئینی نیازمند حمایت معنوی هستند تا با تشکیل یک انجمن یا صنف و برقراری ارتباط دائمی بین آنان به انتقال تجارب و بازآموزی کمک شود. استفاده از مردمی بودن ظرفیت تعزیه فرصتی است که نباید به سادگی از کنار آن گذشت.

معرفی این هنر کهن می‌تواند به رونق گردشگری در روستاها نیز کمک کند و با ایجاد حرفه‌های مقطعی در روستا، منبع درآمدی هرچند موقت برای کشاورزان آسیب‌دیده از خشکسالی باشد. این کار از طریق تبدیل اتاق‌های خالی از سکنه برخی منازل به محل اسکان موقت برای مسافران نیز امکانپذیر خواهد بود. در مجموع، ماندگاری این هنر مذهبی، ارتباط مستقیمی با ماندگاری اهالی روستا دارد و در صورت نبود پیش نیازهای سکونتی برای اهالی، تعزیه نیز با وجود قدمت چند دهه‌ای، با روستا خداحافظی خواهد کرد.

انتهای پیام